یوگا جزو 6 مكتب فلسفی عرفانی ِ معروف رایج در هندوستان است كه مبتنی بر تزكیة نفس ، ورزش بدنی و ذهنی می باشد . این شش مكتب عبارتند از :
1- مكتب نیایه : بمعنی آنچه كه فكر را به مقصد ، هدایت كند . این مكتب منسوب به حكیمی است بنام اكش پادگوتم .
2- مكتب وی شیشكه : مأخوذ از كلمة وی شیشه – خاصّ – كه روش تحلیل فلسفه می باشد .
3- مكتب سانكهیه : كه مبتنی بر دوگانگی وجود است و توسط كپیلا Kapila بنیانگذاری شده است.
4- مكتب پوروا میمانسا : مكتب آداب و مناسك ِ دین هندو است و اساس آن ، بحث و تجسّس در دارما – تكلیف و وظیفه – می باشد .
5- مكتب ویدانت : كه از وحدت ِ وجود سخن می گوید .
6- مكتب یوگ یا جوك : كه بمعنی اتّحاد می باشد .
یوگا لغت سانسكریت از ریشة یوج Yuj می باشد كه معنای اصلی آن پیوستن یا هماهنگی و اتّحاد انسان با خدا می باشد . گفته می شود كه تصوّف ِ ایرانی كه بعدها توسط عرفان اسلامی تكمیل شده است ، با تمرینات روحی یوگا یكی است و از این جهت یوگا را یك هنر ایرانی نیز می شناسند ! آشرام های هند ، عرفای بنام ایران مانند مولوی را در فهرست یوگی های مقدّس قرار داده و آنها را ستایش كرده و از تعالیم آنها بهره مند می شوند . از قرن دهم هجری قمری ( 15 میلادی ) تلاش وافری برای خانه نشین كردن یوگا و آئین و رسوم ایران باستان كه در قالب تصوّف به حیاتش ادامه می داده ، معمول داشته شد اما یوگا بطور سرّی در خانقاه ها و مراكز روحی ، مورد توجه قرار گرفته و از انهدام كامل ، مصون ماند .
پاتانجالی Patanjali كه در حدود 200 سال قبل از میلاد زندگی می كرد ، به پدر مكتب یوگا معروف است . او در اثری معتبر بنام یوگا سوترا Yoga Sutra كه با آتا یوگا نوشا سانوم شروع می شود ، یوگا را جمع آوری ، موزون ، كلاسه بندی و تنظیم كرده است . به یوگای پتنجلی ، آشتانگا یوگا Ashtanga Yoga ( یوگای هشتگانه ) ، راجا یوگا Raja Yoga ( یوگای شاهانه ) و یوگای كلاسیك نیز می گویند .
دیگر كتب اصیل و مهم یوگا عبارتند از :
- هاتا یوگا پرادیپیكا Hatha Yoga Pradipika تألیف ِ سواتمارا Swatmarama
- گراندا سانهیتا Geranda Sanhita تألیف ِ گراندا Geranda
- شیوا سانهیتا Shiva Sanhita
- و هاتا یوگا راتناوالی Hatha Yoga Ratnavali كه از این میان هاتا یوگای سواتماراما مؤثّر ترین ِ آنها می باشد . هاتا بمعنای نیرو یا كشش قاطعانه بوده و هاتا یوگا بنام ویدیا یوگاVidya یعنی یوگای قدرتمند و یوگای دانش نیز شناخته می شود .
طبق اندیشة هندی ، روح خدا (Atman یا Paramatma) كه جیوا(Jivatma) یا روح آدمی پاره ای از آن است ، در همه چیز جریان دارد . این سیستم را یوگا می نامند چراكه روشهایی را آموزش می دهد كه از طریق آنها ، روح آدمی می تواند با روح خدا ، متّحد و یگانه شود و به آزادی Moksha دست یابد .
یوگای سنّتی دارای 8 روش و شاخة اصلی است كه این روشهای هشتگانه عبارتند از :
1) هاتا یوگا Hatha : یعنی یوگای تكمیل جسم و بدن . برای دینداری ، بدنی سالم مورد نیاز است .
2) كارما یوگا Karma : یعنی یوگای اعمال و كردار . اعمال ِ پاك از ذهن سالم منشأ می گیرند .
3) جنانا یوگا Jnana : یعنی یوگای دانش و حكمت . حكمت و معرفت ، حاصل از مراقبه است .
4) راجا یوگا Raja : یعنی یوگای خداشناسی . رسیدن به حقّ ، از طریق كنترل ِ قوای ذهنی و روحی ( تمركز و كنترل فكر ) و جسمی امكان پذیر است . راجا یوگا كاملترین روش یوگا است كه تركیبی از چهار روش بهاكتی ، جنانا ، كارما و هاتا یوگا می باشد و مكتب پتنجلی جزو راجا یوگا محسوب می شود .
5) بهاكتی یوگا Bhakti : یعنی رسیدن به مرحلة اتّصال و درك خدا از طریق ِ عشق . ایمان و دین بایستی همراه با نظم اخلاقی ( ریتا Rta ) باشد . تمرینات بهاكتی یوگا بیشتر بصورت دعا و نیایش است و به راجا یوگا می انجامد .
6) جاپا مانترا یوگا Japa Matra : یعنی یوگای اصوات ظریف . ارتباط با فیضِ الهی بوسیلة ذكر و تسبیح ِ ذات ِ احدیّت امكان پذیر است .
7) لایا یوگا Laya : یعنی فعّال كردن ِ انرژی های نهفتة درونی در كالبد ِ اثیری و رها كردن ِ آنها در مسیر معرفتِ الی ا...
8) تانترا یوگا Tantra : یعنی فعّال سازی انرژی های روحی در مسیر كاربرد اعمال جنسی به روش خاص ، برای رسیدن به مرحلة اتصال و اتّحاد .
طبق مكتب یوگا ، در بدن آدمی نیروهای حیاتی گوناگونی وجود دارند كه پرانا Prana نام دارند . پرانا معادل لغت چینی ِ چی Chi و لغت ژاپنی ِ كی Ki می باشد . یوگا این انرژیها را نیرومند می كند تا فرد بتواند كاركرد ِ جسمانی ، روانی و روحانی ِ خود را بهتر كند . این نیروها توسط كانالهایی بنام نادی Nadi حمل می شوند. تعداد این كانالها را تا 72000 عدد عنوان كرده اند اما از بین آنها سه كانال ، اصلی محسوب می شوند : سوش منا Sushmna ، پینگالا Pingala و آیدا Ida . كانال سوش منا در راستای ستون فقرات جریان می یابد و انتقال دهندة انرژی ِ روحی یا الهی است كه كندالینی Kundalini نامیده می شود . نیروی نهفتة كندالینی به سمت سر جریان یافته و بیداری و جریان ِ این نیرو ، آغاز ِ روشن بینی ، شكوفایی و تعالی انسان است . كانالهای پینگالا و آیدا نیز در طرفین كانال سوش منا جریان می یابند . كانال آیدا حامل انرژی روانی یا ذهنی است كه جیوا Jiva نام دارد و كانال پینگالا نیز حامل انرژی جسمانی یا فیزیكی است . گفته می شود تمامی ِ نادی ها از ناحیّه ای بنام كاندا Kanda یعنی مخزن منشعب می گردند و این كاندا تقریباً همان است كه در چین به آن ، نقطة تان تین Tan Tien ( تاندن Tanden ) می گویند . در برخی از مكاتب یوگا ، كاندا را بشكل یك تودة نرم و سفید ِ بیضی شكل فرض كرده اند كه تقریباً در انتهای نخاع و در پشت ناف قرار گرفته است . یوگا جنبه های جسمانی و روحانی را به شیوه ای غیر عادی در هم می آمیزد و تمرینِ آن بدون آگاهی در مورد ِ ایده هایی كه یوگا بر آنها استوار است ، كارآیی ندارد .